پایگاه تحلیلی الوقت - «ما با تمام وجودمان به برادران و خواهران‌مان در جمهوری آذربایجان عشق می‌ورزیم، آنها را دوست داریم و از خودمان می‌دانیم.» این سخنان «مسعود پزشکیان» در روز دوشنبه، 7اردیبهشت ماه در گفتگو با شبکه تلویزیون دولتی جمهوری آذربایجان و پیش از سفر به باکوست. پزشکیان با تاکید بر توسعه همکاری با همسایگان، این هدف را یکی از اولویت‌های جمهوری اسلامی ایران در سیاست همسایگی دانسته است.
ایران و «جمهوری آذربایجان» همواره دارای روابط نزدیک سیاسی و اقتصادی بوده و هستند و این روابط از زمان تاسیس این جمهوری در دهه 1370 تا به امروز همچنان ادامه دارد. روابطی که به نظر می‌رسد بیش از هر چیز به سود و تامین کننده منافع متعدد سیاسی و اقتصادی هر دو کشور است.
دو همسایه، یک قوم، یک میراث مشترک
جمهوری آذربایجان بزرگترین کشور قفقاز واقع در قفقاز جنوبی است که در شرق اروپا و آسیای غربی و در مجاورت دریای خزر قرار دارد. این سرزمین تا حدود دویست سال پیش جزو کشور ایران بود ولی در جنگ‌های قاجاری ایران و تزار روسیه، طی قراردادهای گلستان و ترکمانچای به روسیه واگذار شد. بعدها در دوره معاصر، جمهوری سوسیالیستی آذربایجان شوروی در سال ۱۹۹۱ از اتحاد جماهیر شوروی جدا شد و به عنوان یک کشور مستقل، استقلال خود را اعلام کرد. در واقع پیشینه روابط ایران با کشور مستقل جمهوری آذربایجان کمی بیش از 30 سال سابقه دارد، هرچند این نکته را نمی‌توان نادیده گرفت که جمهوری آذربایجان دارای میراث غنی از ادبیات و تاریخ است که در این میراث اشتراکات زیادی با ایران دارد. بخشی از شاعران نامدار ایرانی از جمله نظامی گنجوی از جمله میراث تاریخ ادبی مشترک ایران و جمهوری آذربایجان به شمار می‌روند. همچنین ابنیه و آثار تاریخی از جمله برخی قلعه‌های بازمانده از پادشاهان ساسانی در زمان امپراطوری ایران قدیم اکنون در محدوده مرزهای سیاسی جمهوری آذربایجان قرار دارد.
و از همه مهمتر، زبان و فرهنگ آذری بخشی از میراث مشترک ایران و جمهوری آذربایجان است، چون بخش قابل توجهی از میراث فرهنگی ایران شامل آثار ادبی و فرهنگی و تاریخی آذریها زبان‌های ایران است و ساکنان جمهوری آذربایجان در این میراث فرهنگی با ایران قرابت قومی و زبانی دارند.
جایگاه ایران در صادرات و واردات جمهوری آذربایجان
دکتر «بهرام امیراحمدیان»، استاد دانشگاه تهران در یادداشتی که دیپلماسی ایرانی منتشر کرده، آمار قابل توجهی را از جایگاه جمهوری آذربایجان در منطقه و رتبه متقابل صادراتی و وارداتی این کشور در برابر ایران ارائه داده است. براساس گزارش این استاد دانشگاه، جمهوری آذربایجان در همسایگی شمال غربی ایران با جمعیتی برابر 1/10 میلیون نفر (سال 2023)، با تولید ناخالص داخلی 4/72 میلیارد دلار (گزارش بانک جهانی در سال 2023)، با سرانه تولید ناخالص داخلی 7155 دلار قرار دارد. رشد تولید ناخالص داخلی 1/1% در سال 2023 (در دهه نخست سده 21 بزرگترین رشد تولید ناخالص داخلی با 25 درصد را تجربه کرده است) اعلام شده است.
همچنین گفته شده است که جمهوری آذربایجان نرخ بیکاری 6/5%، نرخ تورم 8/8% را در کارنامه خود دارد و به عنوان کشوری دارای ذخایر قابل توجه نفت و گاز، یکی از صادر کنندگان مهم نفت و گاز منطقه دریای خزر است. تجارت خارجی آذربایجان در سال 2023 برابر 2/51 میلیارد دلار(3/17 میلیارد واردات و 9/33 میلیارد دلار صادرت) [با موازنه تجاری مثبت 6/16 میلیارد دلار]، از نظر اقتصادی وضعیتی مناسب دارد. شرکای عمده آذربایجان در واردات در سال 2023 عبارت بودند از روسیه با 12/3 میلیارد دلار، چین با 3 میلیارد دلار، ترکیه با 3/2 میلیارد، آلمان با 916 میلیون دلار، و ایالات متحده آمریکا با 889 میلیون دلار به ترتیب رتبه یکم تا پنجم و ایران با 473 میلیون دلار، در رتبه هفتم شرکای وارداتی آذربایجان بوده اند.
در صادرات جمهوری آذربایجان ایتالیا، ترکیه، اسرائیل، یونان، هندوستان، روسیه، آلمان، اسپانیا، گرجستان و جمهوری چک به ترتیب رتبه یکم تا دهم را بخود اختصاص داده اند. در این زمینه ایران با 3/14 میلیون دلار در رتبه 45 در بین کشورهای مقصد صادراتی جمهوری آذربایجان قرار داشته است.
حوزه‌های همکاری
هم برای جمهوری آذربایجان و هم برای جمهوری اسلامی ایران همکاری و روابط نزدیک دارای یکسری فرصت‌های اقتصادی بی شمار است:
همکاری‌های مشترک در حوزه حمل و نقل: ایران از طریق ترکیه به دریای سیاه و سپس اروپا متصل می‌شود و ترکیه راه اصلی اتصال ایران به اروپاست، اما علاوه بر ترکیه، مسیر جمهوری آذربایجان از دیگر راه‌های ترانزینی ایران برای اتصال به اروپا از طریق دریای سیاه به شمار می‌رود. همین نقش متقابل ارتباطی را ایران نیز برای جمهوری آذربایجان داراست، چون ایران کوتاه‌ترین راه دسترسی جمهوری آذربایجان به آب‌های گرم خلیج فارس و بنادر دریایی در شرق آسیا به شمار می‌رود. با توجه به آن که صادرات عمده و اصلی جمهوری آذربایجان شامل محصولات نفتی و انرژی به شمار می‌رود، پایانه‌های صادرات نفت ایران در خلیج فارس یک فرصت فوق العاده برای جمهوری آذربایجان در راستای صادرات محصولات نفتی و انرژی خود است. در دهه 1390 که تنش بین قطر و شورای همکاری خلیج فارس بالا گرفته و قطر در محاصره بود، ایران و ترکیه ضرورت تاسیس «کریدور خلیج فارس-دریای سیاه» را مطرح کردند که بین قطر-ایران- جمهوری آذربایجان و در گزینه دیگری ارمنستان - گرجستان را پیگیری و تا حدودی عملیاتی کردند ولی در عمل به سبب نبود شناورهای مناسب حمل و جابجایی کامیون، به عهده تعویق افتاد و بدنبال رفع اختلافات قطر با عربستان سعودی این طرح متوقف شد.
با این حال، روابط دو کشور در زمینه حمل و نقل طی دو سال گذشته همچنان روبه گسترش بوده است و براساس آمار رسمی ارائه شده توسط دولت جمهوری آذربایجان، در سال 2024 حجم حمل و نقل دوجانبه بار بین جمهوری آذربایجان و ایران 20 درصد و حمل و نقل ترانزیتی بیش از 23 درصد افزایش یافته است.
پروژه‌های مشترک ایران و جمهوری آذربایجان در حوزه حمل و نقل: براساس گزارش رسانه‌های آذری زبان جمهوری آذربایجان، ارتقای کریدور حمل و نقل شمال-جنوب از جمله ساخت ترمینال باربری آستارا و پل جدید خودرویی و عابر پیاده بر روی رودخانه آستاراچای، موجب تقویت بیشتر همکاری های اقتصادی جمهوری آذربایجان و ایران شده است. همچنین پروژه‌های مهمی مانند توسعه دالان شرق به غرب از جمله ایجاد اتصال خودرویی و ریلی آقبند-کلاله که کوتاه‌ترین ارتباط با نخجوان را از طریق خاک ایران فراهم می‌کند و احداث پل‌های خودرویی سیاه‌رود-اردوباد و همچنین احداث زیرساخت‌های مرزی-گمرکی مربوطه از جمله پروژه‌های اجرا شده مشترک توسط دو کشور در حوزه حمل و نقل است.
همکاری‌ها در سایر بخش‌ها: مجله آذری زبان «خلق» همزمان با سفر رئیس جمهور ایران به باکو با اشاره به فرصت‌های اقتصادی همکاری دو کشور نوشته است که توسعه همکاری‌ها در زمینه سرمایه‌گذاری ایرانی‌ها در جمهوری آذربایجان و فعالیت‌های تجاری با سرمایه‌گذاری ایرانیان فعال در صنعت، کشاورزی، حمل‌ونقل، ساختمان، تجارت و خدمات طی چند سال گذشته گسترش یافته است. در گزارش این روزنامه آذری زبان چاپ باکو همچنین گفته شده است که پروژه های انرژی نیز نقش مهمی در همکاری های اقتصادی جمهوری آذربایجان و ایران دارد. به عنوان مثال، همکاری جمهوری آذربایجان و ایران در مورد نیروگاه های آبی «خداآفرین» و «گیز قالاسی» در رودخانه آراز و همچنین نیروگاه های برق آبی اردوباد و مرازاد از اهمیت بالایی برخوردار است و این پروژه های زیربنایی که برای هر دو کشور از اهمیت بالایی برخوردار است در خدمت توسعه و پیشرفت در منطقه قرار خواهد داشت.
آمار رسمی همکاری‌ها: براساس آمار اعلام شده توسط منابع جمهوری آذربایجان، در سال 2024، حجم مبادلات تجاری بین جمهوری آذربایجان و ایران بالغ بر 647 میلیون دلار (33 درصد افزایش نسبت به سال 2023) بوده است. - ایران ماسه، کوارتز، گچ، سیمان کلینکر، آجر، سازه های فلزی، روان کننده‌های صنعتی و غیره را به جمهوری آذربایجان عرضه می کند. از استان آذربایجان ایران نیز کالاهایی مانند صابون، مواد شوینده، اتیلن- پروپیلن، محصولات پلیمری و مقداری کفش به مقصد جمهوری آذربایجان صادر می‌شود. ایران همچنین پیشرو در صادرات اجاق گاز و لوازم فلزی آهنی به جمهوری آذربایجان است. کولر و ماشین لباسشویی و ترانسفورماتور و مبلمان نیز به مقدار کمی از ایران وارد جمهوری آذربایجان می‌شود.
از جمهوری آذربایجان نیز عمده کالاهای صادراتی به ایران شامل محصولات نیمه فولاد، گاز طبیعی، برخی صنایع غذایی، برق، برخی گیاهان و سایر محصولات ساخته شده از فلزات آهنی، ابریشم و پلاستیک است. همچنین براساس آمار روزنامه خلق چاپ باکو، تعداد شرکت‌های ایرانی ثبت‌شده در جمهوری آذربایجان از هزار شرکت و حجم سرمایه‌گذاری ایران در آذربایجان از 3.4 میلیارد دلار فراتر رفته است. با توجه به این آمارها، حجم مبادلات تجاری متقابل بین دو کشور همسایه در سال گذشته میلادی یعنی سال 2024 بیش از 32 درصد در مقایسه با سال 2023 افزایش یافته است. در این مدت، ایران بیش از ۳۷۱ میلیون دلار در اقتصاد آذربایجان سرمایه‌گذاری کرد.
همچنین لازم به ذکر است که تاکنون حدود 30 سند در حوزه اقتصادی بین جمهوری آذربایجان و جمهوری اسلامی ایران امضا شده است. انعقاد موافقتنامه هایی در زمینه ترویج و حمایت متقابل از سرمایه گذاری ها، همکاری در تجارت، انرژی، حمل و نقل، گردشگری، امور گمرکی، حذف مالیات مضاعف و همکاری همه جانبه در اقتصاد و تجارت نمونه های بارز این همکاری‌هاست.
